अमूर्त चित्रवाचन

चित्रकार: अंबादास खोब्रागडे (१९७६)  भारतात अमूर्त शैली जरी थोडी उशिरा प्रस्थापित झाली तरीही ज्या कलाकारांनी या शैलीत काम केले ते मात्र अतिशय दर्जेदार झाले. अंबादास यांच्या या चित्रात त्यांचे व्यक्तित्व सहजपणे प्रकट होते. काही सिद्ध करण्याचा खटाटोप नाही की काही तांत्रिक गिमिक्स नाहीत. आपला श्वास जितका सहज चालतो तितक्याच सहजपणाने त्यांनी हे चित्र रंगवले आहे.

  Richard Diebenkorn 1970 नंतर या अमेरिकन चित्रकाराने ओशन पार्क ही चित्रांची मालिका सुरू केली. सुमारे आठ फूट उंच अशी ही चित्रं आहेत. अमूर्त चित्राना विषय नसतो. पण सगुण आणि निर्गुण दोन्ही एकाच नाण्याच्या दोन बाजू असतात, त्याप्रमाणे चित्राला विषय असूनही त्यातलं मर्म मात्र केवलाकारी आहे. ओशन म्हणजे समुद्रकिनारा आणि पार्क म्हणजे त्या किनाऱ्यालगत असणारी बाग. हिरवा आणि निळा अशा दोन रंगांचा प्रातिनिधिक वापर या संपूर्ण चित्र मालिकेत मोठया खुबीने केला आहे. सदर चित्रात समुद्र, आणि बाग यांच्या जोडीला मैदान देखील आहे असं दिसतं. विमानातून पाहिल्याप्रमाणे केवळ बाह्याकार दिसतो. हे सगळं असलं तरी चित्रांमध्ये रेषांचा केलेला नाजूक वापर चित्राची मजा वाढवतो. चित्रातल्या तिरक्या रेषा चित्रात हालचाल किंवा लय आणतात. कारण केवळ आडव्या आणि उभ्या रेषा चित्राला स्तब्ध करणाऱ्या असू शकतात. रंग आपल्याला वरकरणी सपाट वाटत असले तरीही त्यात अगदी हलक्या अशा जवळ जवळच्या छटा जाणीवपूर्वक दिल्या आहेत. चित्राच्या वरच्या बाजूस असणारा पांढरा आणि जांभळा तुकडा चित्राचं गार्निशिंग करतो. खरं पाहता अशी चित्र मूळ स्वरूपात "नजर क...

  Artist: Victor Pasmore.  जग असंख्य आकारांनी रेषांनी आणि रंगानी वेढलेलं आहे. त्यातीलच काही मोजके आकार घेऊन त्या आकारसंचातून एक रचना साधण्याचा प्रयत्न या कलाकाराने केला आहे. आपल्याला लॅम्प शेड, हेडफोन किंवा एखादी मॉडर्न चेअर याच्याशी साधर्म्य साधणारे आकार या चित्र दिसतात. परंतु इथे या आकारांची ओळख अभिप्रेत नाही, तर त्यांच्या परस्पर संबंधातून, रचनेतून साधला जाणारा एक दृश्यमेळ हाच एक उद्देश. आता त्यातील आकारांना रंगांचा साज चढवताना एखादी कलर पॅलेट निवडून त्यातील फिकट अथवा गडद छटांचा वापर कुठे, कसा आणि किती प्रमाणात करावा हा त्यानंतरचा टप्पा. आपण एखाद्या रेसिपीमध्ये ज्याप्रमाणे तिखट, मीठ, हिंग, जिरे, गूळ, हळद यांचे प्रमाण त्या त्या रेसिपी वर ठरवतो तसंच काहीसं चित्रात देखील तुम्हाला दिसेल. एकूण काय पदार्थ रुचकर व्हावा. अमूर्त शैलीत मात्र प्रत्येकाला एकाच पदार्थाची चव वेगवेगळी लागते इतकंच. आनंद मात्र सर्वांना मिळतो, अर्थात थोडी सवय झाल्यानंतर.

चित्रकर्ती: नसरीन मोहमदी.  भारतातील ठळक स्त्री चित्रकारांपैकी एक महत्त्वाचं नाव. त्यांच्या खास अशा रेखांकन शैलीसाठी आणि कल्पकतेसाठी त्यांना नावाजलं गेलं. आता हेच चित्र पहा ना. काही मोजक्या आकारांच्या, रेषांच्या आणि छटांच्या मांडणीतून हे चित्र बनलय. अमूर्त चित्र म्हणजे उगाच वाट्टेल तसे रंग फासण असा बऱ्याच जणांचा गैरसमज असतो. पण एक चांगलं अमूर्त चित्र जन्माला यायला अनेक वर्षांचं दीर्घ चिंतन आवश्यक असतं. ज्यांनी खूप चित्र पाहिली आहेत त्यांना अनुभवाअंती अशा चिंतनशील चित्रामधील ताकद लक्षात येते. आता याच चित्रामध्ये काही मोजक्या आकारांशिवाय उरलेली मोकळी जागा ही मोकळी न राहता त्याला एक अर्थ प्राप्त होतो. मोकळ्या जागेलाही अर्थ प्राप्त करून देणे हे चित्रकाराचं काम. एका आडव्या रेषेला छेदणारी एखादी पांढऱ्या कागदाची सुरळी असावी त्याप्रमाणे हे आकार आहेत. परंतु तिरक्या रेषा, त्यामधून अगदी एकाच ठिकाणी वापरलेली गडद छटा व त्यातून मिळालेली खोली चित्राची लज्जत वाढवते. केवळ रंगीत चित्रच दर्जेदार असतं असं नव्हे, तर मोजक्या आकारांमधूनसुद्धा एक दर्जेदार चित्र बनू शकतं याचं हे चित्र उत्तम उदाहरण आहे.

चित्रकार: जॅक्सन पोलॉक (1943)  जॅक्सन पोलोक हा अमेरिकन चित्रकार. त्याच्या नंतरच्या चित्रांपेक्षा हे चित्र खूप वेगळं आहे. निळ्या रंगाच्या पार्श्वभूमीवर आपल्याला काही रेखांकित आकार दिसतात. त्यापैकी काही आकार पांढऱ्या पिवळ्या, केशरी आणि काळया रंगाने थोडेफार रंगवले आहेत. रंगांच्या तुकड्यांचा हा खेळ काहीतरी गती किंवा ऊर्जा निर्माण करतो. जवळून पाहिल्यानंतर आपल्याला लक्षात येतं की यात काही पर्वत, प्राणी किंवा तत्सम काही काल्पनिक आकारही आहेत. आकारांच्या पलीकडे जाण्याचा विचार करण्याआधी अवकाश आणि आकार यांचं नातं उलगडण्याचा प्रयत्न प्रत्येक अमूर्त वादी चित्रकार करू पाहतो. जॅक्सन पोलॉक याचं हे चित्र अशाच एका वळणावरचं.

  चित्रकार: रवी मंडलिक.  अमूर्त शैलीत काम करणाऱ्या भारतातील ठळक चित्रकारांपैकी एक. मंडलिक यांच्या चित्रांत वेगवेगळे भाव असतात. त्यांची रंगनिवड देखील वेगवेगळी असते. काही वेळेस तजेलदार रंग, तर काही वेळेस अगदी करडे. त्यांचे आकार आणि अवकाश यांचं एकसंध असणं खूप भावतं. सदर चित्र सायंकालीन अंधुक पणा, एकटेपणा अशा काही अगम्य छटा व्यक्त करतं. आजचा दिवस तर सरला, उद्या नवी पहाट उगवेल अशी काही आशा देखील जाणवते. तोपर्यंतचा काळ मात्र खायला उठतो. अर्थात सर्वांनी चित्र असंच पहावं असं मुळीच नाही. हे केवळ माझं पाहणं झालं. तुम्हाला जे जाणवेल तेही बरोबरच. कारण अशा चित्रांत अगणित भावछटा अंतर्भूत असतात. अमूर्त चित्रं इतर प्रकारच्या चित्रांपेक्षा वेगळी ठरतात ती याच कारणामुळे.

Artist: Paul Klee.  गोधडीची वीण दिसावी त्याप्रमाणं पूर्ण चित्रात बारीक बारीक ठिपक्यांच्या एक पोत आहे. शिवाय तपकिरी रेषांचं एक कुंपण आहे एकमेकात गुंफलेलं. त्या रेषांच्या स्पष्ट कुंपणापलिकडे रंगांनी वेगळं होणारं अस्पष्ट कुंपणही आहे. या सगळ्यात खाली एक उभी रेष आहे, जिची दोन्ही टोकं स्वतंत्र आहेत म्हणजे कुठे जोडलेली नाहीत. जसं परिवाराचा भाग असूनही वेगळं असल्याप्रमाणे. डावीकडे एक हिरव्या रंगाची उलटी चंद्रकोर आहे, जी या सगळ्या उष्ण रंग संगतीत उठून दिसते. पण तरीही इतर आकारांवर हावी होत नाही आहे. आता हे सगळं झालं स्थूल वर्णन. चित्रकाराला यातून काय मिळालं असावं? तर अवकाश, रंग, रेषा, आकार आणि पोत यामधून साधला जाणारा एक दृकसंवाद. रचनेचं समाधान. एक सुखावणारी व्हिज्युअल मेलडी.

  Artist: Alice Sheridan. रंग आणि काही ठिकाणी कागदाचे तुकडे वापरून केलेलं हे चित्र एक मधुर असा रंगसंवाद प्रस्थापित करतं. रंगांचे ओघळ हेही चित्राचा महत्त्वाचा घटक बनतात. कोलाजसाठी प्रिंटिंग पेपरचा छान वापर केला आहे. त्याची छिद्रं देखील किती छान वैविध्य आणत आहेत. रंगांचा विचार केला तर उन सावलीचा खेळ भासावा त्याप्रमाणें गडद निळ्या रंगाच्या सोबत हलकासा हिरवट रंग आणि पिवळसर पांढरा रंग छान संवाद साधतो. या रंग संवादाची लज्जत जितकी चित्रं तुम्ही पाहाल तेवढी अधिक वाढत जाईल. ओळखीचे आकार नसूनही चित्र चौकटीत रंग, रेषा, छटा आणि पोत यातून साधणारा एकूण परिणाम हाच या चित्राचा अर्थ. म्हणजेच बरवेंच्या भाषेत "चित्रार्थ".

  Artist: Jonathon Telcher (oil on canvas)  कुठेतरी क्षितिजाचा भास, आकाशाची सोनेरी झळाळी, खाली विशाल तलाव असं पाहिल्यापाहिल्या वाटेल. परंतु चित्रकार या तीन रंगछटा, अवकाशात त्यांचा केलेला नेमका वापर आणि त्यातून निर्माण होणारा रंगसंवाद या गोष्टी मांडण्याचा प्रयत्न करतो. आपणही ओळखीच्या आकारांच्या पलीकडे जाण्याचा प्रयत्न करू.